زيبايى كلام
سه شنبه ۲۶ آذر ۱۳۹۲
ارزش و اهميت كلام
از جـمله نعمتهاى پرارج و گرانقدرى كه آفريدگار جهان به انسان عطا كرده و مايه اصلى آن را بـا سـرشـت بـشـر در آمـيـخـتـه، قـدرت بـيـان اسـت. نـعـمـت سـخـن گـفـتـن، عـامـل مـهـمـّى در تـكامل انسانهاست. در پرتو اين نعمت، علوم نظرى و تجارب عملى انسانها به يـكديگر منتقل مى شود. خداى حكيم، بعد از مسأله آفرينش انسان از نعمت بيان سخن گفته و مى فرمايد:
«اَلرَّحْمنَُ عَلَّمَ الْقُرْآنََ خَلَقَ الاِْنْسانََ عَلَّمَهُ الْبَيانَ؛ (1)
خداوند رحمان ، قرآن را تعليم داد، انسان را آفريد، و به او (بيان ) آموخت».
انـسـان بـا قـدرت بيان و به وسيله كلام، معلوماتى را كه در باطن اندوخته، ظاهر مى سازد و نـهـفـتـه هـاى درونـى خـود را آشـكـار مـى كـنـد و آنـچـه را كـه خـود ادراك كـرده، بـه ديـگـران مـنـتـقـل مـى سازد. از اين رو، مى توان گفت: كلام به منزله پلى است كه مغزهاى جدا از هم را به يـكديگر پيوند مى زند و كالاى ارزشمند علم را از اين راه به مغزها مى رساند و ديگران را نيز عـالم و آگـاه مـى كـنـد. از امـام سـجـاد(عليه السلام) پرسيدند: سخن و سكوت كدام يك بر ديگرى برترى دارد؟ حضرت در پاسخ فرمود:
بـراى هـر يـك از ايـن دو آفـت هـايـى اسـت، ولى اگـر از آفـت مـصـون و سـالم بـاشـنـد، كـلام افضل و برتر است، زيرا خداوند هيچ يك از پيامبرانش را به سكوت مبعوث نكرده است، بلكه آنها مأموريت داشتند با مردم سخن بگويند و با بيان خود آنان را به صلاح و رستگارى دعوت كـنـنـد و نـيـز هيچ كس با سكوت مستحقّ بهشت و لايق ولايت الهى نمى شود و از عذاب دوزخ مصون نـمـى مـانـد، نـيـل بـه رحـمت الهى و نجات از عذاب او در پرتو سخن گفتن است. من هرگز ماه را نظير آفتاب قرار نمى دهم ... . شما خود فضل سكوت را با كلام توصيف مى كنى، در حالى كه هرگز فضل كلام را با سكوت نمى توان توصيف كرد.(2)
جايگاه كلام زيبا در منابع اسلامى
زيـبـايـى در هـمـه ابـعاد خود از ديدگاه اسلام محبوب و مطلوب است. هم ذات اقدس الهى به اين صـفـت تـوصـيـف گـشـتـه (3) و هـم جـهـان هـسـتـى كـه جـلوه اى از صـفـات الهـى است، جـمـيـل قـلمـداد شـده اسـت.(4) زيـبـايـي هـاى جـهـان آفـريـنـش، چـه از قبيل زيبايى آسمان با ستارگانش، زيبايى تركيب انسان و چهره اش، زيبايى ساير جانداران، زيـبـايـى مـنـظـره هـاى طـبـيـعـى و ... و چـه زيـبـايـيـ هـايـى كـه مـحـصـول فـكـر و ذوق بـشـرى اسـت، همگى مورد ستايش واقع شده و مستند به اراده و مشيّت خدا هستند.
در مـيـان هـمـه ايـن زيـبـايـي ها، كلام زيبا از جايگاه ويژه اى برخوردار است؛ شايد يك علّتش اين بـاشـد كـه هـم خـود مـى تـواند به لحاظ خصوصيّات لفظى و ادبى و تركيب كلمات و جايگاه مناسب در جمله، زيبا باشد و هم ساير زيبايي هاى عالم به وسيله كلام بيان مى شود. پس سخنى كـه مـى خـواهد بيان كننده زيبايي ها باشد اگر خودش نيز زيبا ادا شود، اهميّت و ارزش بيشترى مـى يـابـد. قـرآن كـريـم بـراى كـلام زيـبـا و سـخـن نـيـكـو ارزش زيـادى قـائل شـده و بـا بـيـانى سرشار از عطوفت و صميميّت از بندگان خدا خواسته است، تا سخن خود را به بهترين صورت بر زبان آورند.
«قُلْ لِعِبادى يَقُولُوا الَّتى هِىَ اَحْسَنُ؛(5)
به بندگانم بگو بهترين سخن را بگويند».
يـعنى سخن خوش و پسنديده اى كه موجب خشنودى شنونده گردد، آن گونه كه انسان دوست دارد ديگران با او سخن بگويند.
ويژگيهاى كلام زيبا
اكـنـون بـه بـيـان پـاره اى از ويـژگـي هـاى كـلام زيـبـا مـى پـردازيـم. بـاشـد كـه آنها را در مـعـاشـرتـهـاى اجـتماعى، مورد توجه قرار دهيم، تا از آثار و بركات آن در زندگى بهره مند گرديم. كلام زيبا، سخنى است با خصوصيات زير:
الف ـ بـرخـاسـتـه از فـكـر و انـديـشـه بـاشـد. قـدرت تفكّر و انديشه يكى از گرانبهاترين نـعـمـت هـاى الهـى بـوده و شـايـسته است كه انسان قبل از هر كارى درباره پيامدهاى آن بخوبى بـيـنـديـشد و جوانب نيك و بد آن را ارزيابى كند و چنانچه انجام آن را مصلحت ديد، اقدام نمايد و گرنه از انجام آن چشم بپوشد. روشن است كه سخن گفتن نيز از اين قاعده مستثنا نيست.
نـسـنـجـيـده سخن گفتن، علاوه بر زشتى ظاهرى چه بسا موجب بى آبرويى و رسوايى گوينده شـده، نـشانه حماقت و نادانى او به حساب آيد و خطراتى را برايش به بار آورد، يا ضررى را متوجّه او سازد. از اين رو على عليه السّلام فرمود:
«فَكِّرْثُمَّ تَكَلَّمْ تَسْلَمْ مِنَ الزَّلَلِ؛ (6)
بينديش، سپس سخن بگو تا از لغزشها در امان باشى».
ب ـ هـمـراه بـا ادب اسـلامـى بـاشـد. ادب يـعـنـى انـجـام عمل مشروع اختيارى تواءم با ظرافت و زيبايى .(7)
شايسته است كه انسان در هنگام سخن گفتن، ادب اسلامى را رعايت كند، يعنى طورى حرف بزند كه در سخن او نه تنها به شخصيّت ديگران اهانتى شود، بلكه مقصود خود را در نهايت احترام و فـروتـنـى ابـراز كند. از عباس عموى پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلّم) پرسيدند: شما بـزرگـتـريـد يا رسول خدا(صلي االله عليه و آله)؟ عبّاس كه سنّش از پيامبر(صلي االله عليه و آله) بيشتر بود، در پاسخ گفت: (رسول خدا بزرگتر است ، ولى من پيش از ايشان متولّد شده ام.)(8)
ج ـ راست و همراه با عمل باشد. ملاك زيبايى كلام، تنها زيبايى لفظ و ظاهر نيست، بلكه لازم اسـت، عـمـل انـسـان نـيز گفته اش را تصديق كند و اين زمانى است كه گوينده به وسيله كلام، ادّعـايـى را مـطـرح كـنـد. بـراى مـثـال در قالب زيباترين الفاظ، دم از وفا و محبّت بزند. چنين سخنى را اگر عمل او تصديق نكند، سخنى از سر نفاق و تزوير خواهد بود و ديگر نمى توان آن را كلام زيبا ناميد. قرآن در اين باره مى فرمايد:
«يـا اَيُّهـَا الَّذيـنَ امـَنـُوا لِمَ تـَقـُولُونَ مـا لا تـَعـْمـَلُونََ كـَبـُرَ مـَقـْتـاً عـِنـْدَاللّهِ اَنْ تـَقـُولُوا مـا لا تَفْعَلُونَ؛(9)
اى كـسـانى كه ايمان آورده ايد، چرا سخنانى مى گوييد كه انجام نمى دهيد. اين گناه بزرگى است در نزد خدا، كه بگوييد آنچه را كه به جا نمى آوريد».
و نـيـز سـخـن بـايد مبتنى بر حق باشد. سخنى كه باطلى را ترويج مى كند، يا درصدد كتمان حقيقتى است، هراندازه هم زيبا بيان شود، چون دربردارنده پيام پليدى است، زيبا نخواهد بود.
پي نوشت ها
1- الرّحمن (55)، آيات 1 ـ 4.
2- بحارالانوار، ج 71، ص 274، اسلاميّه.
3- (اَللّهـُمَ اِنـّى اَسـْئَلُكَ مـِنْ جـَمـالِكَ بـِاَجـْمـَلِهِ وَ كـُلُّ جـَمـالِكَ جـَمـيلٌ) خدا يا از زيباترين زيباييهايت مساءلت دارم و همه زيباييهاى تو زيباست. (مفاتيح الجنان، دعاى سحرهاى ماه مبارك رمضان )
4- ر . ك : صـافـّات (37) ، آيـه 6 ـ تـيـن (95) ، آيـه 4 ـ نحل (16) ، آيه 6 ـ حجّ (22) ، آيه 5 .
5- اسراء (17)، آيه 53.
6- شرح غررالحكم، ج 4، ص 506.
7- ترجمه تفسير الميزان، ج 6، ص 366.
8- عِقدُ الفريد، ابن عبد ربه ، ج 2، ص 262، دار الكتب العلميه، بيروت، لبنان .
9- صفّ (61)، آيات 2 ـ 3.