هفته پژوهش
یکشنبه ۲۴ آذر ۱۳۹۲هفته ی پژوهش بر پژوهشگران گرامی باد.
مفهو‌م‌شناسی پژوهش
پژوهش فرآیندی منطقی و معقول و مطالعه‌ای منظم و سازمان‌یافته است كه هدف آن كشف روابط بین پدیده‌ها و درك اصول و قواعد كلی بین آنهاست. به دلیل نظم و ترتیب حاكم بر پدیدارها و رویدادها، امكان تنظیم قوانین، اصول و نظریه‌ها در رشته‌های گوناگون دانش ایجاد شده است و این قوانین، اصول و نظریه‌ها، به نوبه خود، نظم و همسانی موجود در پدیده‌ها را نشان می‌دهد.
تحقیق در لغت به معنای جست‌وجو و یافتن حق است. جان‌مایه همه تعاریف اصطلاحی نیز آن است كه تحقیق جست‌وجوی حقیقت است؟ حقیقت چیست؟ چگونه آن را می‌یابیم؟ باید دانست كه یافتن حقیقت، دشوار و گاهی ناممكن است و آنچه به دست می‌آید، نسبی است و یافتن حقیقت مطلق بسیار دشوار است. در بیانی دیگر، تحقیق عبارت از جست‌وجویی از روی علاقه‌مندی، نظم، دقت و حوصله روشمند برای رسیدن به حقیقت موضوعی است. جوینده حقیقت در جست‌وجوی درستی پدیده، سخن، ادعا و نتیجه‌ای است. در این راه، اسباب و عواملی كه میزان این دشواری را كاهش و ضریب موفقیت در حقیقت‌یابی را افزایش می‌دهد، عبارتند از:
1. علاقه‌مندی (علاقه، كار را جدی و خستگی را كاهش می‌دهد)
2. حوصله (فرد بی‌حوصله در نیمه راه می‌برد)
3. دقت و نظم (بی‌دقتی، وصول به نتیجه را عقب می‌اندازد)
4. روش‌مندی (بدون آن تحقیق انجام نمی‌گیرد یا ناقص و ناتمام یا دشوار می‌شود)
اكنون از تحقیق می‌توانیم تعریف جامع‌تری ارائه بدهیم: تحقیق، جست‌وجو و تلاشی از روی علاقه‌مندی، حوصله، دقت و نظم و روشمند برای یافتن حقیقت (یعنی درستی) موضوعی است.
كاركردهای پژوهش علمی
امروزه برجسته‌ترین شاخص بالندگی و توسعه‌یافتگی یك كشور را در توانایی‌های فن‌آوری و پژوهش‌های علمی و كاربردی آن جست‌وجو می‌كنند و جایگاه تحقیق در امر توسعه، به خصوص توسعه پایدار، بر كسی پوشیده نیست. پژوهش به لحاظ قابلیت‌ها و كاركردهایش، به انسان امكان افزایش دانش و اطلاعات، بهبود وضع زندگی اجتماعی و اقتصادی را می‌دهد و به طور كلی، موجب پیشرفت جامعه می‌شود.
انواع كاركردهای پژوهش
1. پژوهش، دانش نو می‌آفریند؛
2. امكان كشف كاربرد تازه دانش ممكن را فراهم می‌كند؛
3. به تكامل معنوی و حرفه‌ای پژوهشگر كمك می‌كند و این فرآیندی مستمر و مداوم است؛
4. پژوهش می‌تواند منبع درآمد مادی باشد؛
5. پژوهش به آموزش بهتر می‌انجامد و دانش نو و توسعه برنامه‌های آموزشی، مكمل یكدیگرند؛
6. موجب حل مسائل و تضادهای جامعه می‌شود؛
7. به بشر این توانایی را می‌بخشد كه بهتر با دنیای خود رابطه برقرار كند و به هدف‌هایش برسد؛
8. موجب پیشرفت جامعه می‌شود.
1. هدفمندی
پژوهش برای حل مسئله‌ای معین و تعریف‌شده متمركز است، نه اینكه به گونه‌ای بی‌هدف و بی‌پاسخ برای مسئله‌ای مبهم باشد. محقق تحقیق علمی خود را با هدف و مقصد مشخصی آغاز می‌كند و تأكیدش بر حل مسئله مورد نظر است و تا پایان تحقیق علمی، در جهت هدف گام برمی‌دارد. برای مثال، محققی كه به بررسی عوامل مؤثر بر فعالیت پژوهشی اعضای هیئت علمی مراكز تحقیقاتی می‌پردازد و بر شناسایی عوامل عمده و تأثیرگذار بر فعالیت پژوهشی موردهای تحقیق، تأكید می‌كند، تا پایان تحقیق در همین راستا حركت خواهد كرد.
2. تكرارپذیری
همواره باید نتایج آزمون فرضیه پس از تكرار تحقیق در موقعیت‌های مشابه تأیید شود و هر چه این امر بیشتر صورت پذیرد (تكرار شود) می‌توان به علمی بودن تحقیق اطمینان بیشتری داشت؛ چراكه فرضیه‌های تحقیق به طور تصادفی تأیید نشده‌اند. بنابراین، می‌توان گفت تكرارپذیری یكی از ویژگی‌های تحقیق علمی به شمار می‌آید.
3. دقت و اعتماد
به ندرت در تحقیقات علوم اجتماعی می‌توانیم بر پایه یافته‌های تحلیل داده‌ها به نتایج قاطع برسیم؛ زیرا نمی‌توان تمامی عناصر، رویدادها یا جامعه مورد نظر را مطالعه كرد. بنابراین، یافته‌های تحقیق بر نمونه‌ای منتخب از جامعه استوار می‌شود؛ نمونه‌ای كه بررسی می‌شود، با در نظر گرفتن تمامی احتمالات، منعكس‌كننده ویژگی‌های دقیق جامعه مورد نظر نیست و خطاهای اندازه‌گیری و سایر مشكلات نیز موجب بروز تعصب و خطا در یافته‌ها هستند، اما با وجود این، محقق در تحقیق علمی سعی می‌كند تا حد امكان یافته‌هایش به حقیقت نزدیك باشد.
دقتبه میزان نزدیكی یافته‌ها به حقیقت گفته می‌شود. دقت، منعكس‌كننده میزان صحت نتایج حاصل از نمونه، درباره پدیده‌های موجود در جامعه است و اعتماد به میزان احتمالی اشاره دارد كه برآورد پژوهشگر درست باشد. به میزان احتمال فوق كه بر اساس درصد نیز بیان می‌شود، سطح اعتماد می‌گویند. معمولاَ سطح اعتماد در تحقیقات، 95% احتمال برآورد صحیح و 5% احتمال خطا در نظر گرفته می‌شود.
دقت و اعتماد از زمینه‌های مهم تحقیق هستند و تنها از طریق طرح نمونه‌برداری مناسب و علمی می‌توان به آن رسید. هر قدر دقت و اعتماد بیشتری داشته باشیم، تحقیق علمی‌تر و نتایج مفیدتر خواهد بود.
4. تعمیم‌پذیری
عبارت از میزان قابلیت كاربرد یافته‌های تحقیق انجام شده، از یك وضعیت به وضعیت‌های دیگر است. بدیهی است هر قدر دامنه كاربرد نتایج به دست آمده از یك تحقیق گسترده‌تر باشد، این تحقیق برای استفاده‌كننده آن مفیدتر است. برای تعمیم‌پذیری بیشتر، نمونه مورد تحقیق باید به گونه‌ای منطقی، تهیه و شماری از سایر جزئیات دقیق در روش‌های گردآوری داده‌ها نیز در نظر گرفته شود.
5. افزایشی بودن
محقق در تحقیق به دنبال گردآوری اطلاعات جدید یا به كار بردن اطلاعات موجود از منابع دست اول برای كشف حقیقت و دانش است. بنابراین، سازمان‌دهی دوباره یا بیان مجدد محض آنچه قبلاً داشته و شناخته یا نوشته شده است، تحقیق نیست، بلكه ارزشی در حد یادگیری دارد؛ زیرا به آنچه قبلاً دانسته و شناخته شده است، دانشی اضافه نمی‌شود.
6. تجربی بودن یا آزمون‌پذیری
یكی از خصوصیات بارز تحقیق علمی، امكان آزمایش علمی و عینی فرض‌های ذهنی و مطرح شده است. در طرح تحقیق، محقق ابزارهای اندازه‌گیری كمّی و دقیق‌ترین شكل توصیف را به كار می‌برد. هنگامی كه این امر ممكن یا مناسب نباشد، توصیف‌های كیفی یا غیر كمّی را در مشاهدات به كار می‌بندد. پژوهشگران روش‌های معتبر گردآوری اطلاعات را طراحی می‌كنند و هرگاه امكان داشته باشد، وسایل و ابزارهای مكانیكی یا الكترونیكی یا وسایل سنجش روایی را برای تأیید مشاهده، توصیف و تحلیل داده‌ها به كار می‌برند.
7. صبرطلبی
از خصایص تحقیق داشتن شكیبایی و نداشتن شتاب در كارهاست. چشم‌انداز نتایج تحقیق به ندرت روشن است و پژوهشگرانی كه برای یافتن جواب سؤال‌ها با جدیت تلاش می‌كنند، باید منتظر ناامیدی‌ها و سرخوردگی‌ها نیز باشند.
8. شهامت‌طلبی
گاهی اوقات محقق در فرآیند تحقیق باید شهامت داشته باشد. این امر به خصوص در مرحله اعلام نتایج مطرح می‌شود. محققان جدید كه در زمینه‌هایی مانند وراثت، رفتار جنسی و حتی فعالیت‌های تجاری تحقیق كرده‌اند، انتقادهای شدید كسانی را برانگیخته‌اند كه عقاید، تجارب شخصی و مشاهداتشان با برخی از نتایج این تحقیقات در تضاد بوده است و همیشه همگان نتایج حاصل از تحقیق را نمی‌پذیرند و مخالفت‌هایی را در پی دارد.
9. مسئله‌مداری
تحقیق به حل مسئله معطوف بوده و هدف نهایی آن پیدا كردن روابط علیت میان متغیرهاست. هر چند كه پژوهشگران اغلب به دلیل شواهد كافی برای ایجاد یك رابطه علت و معلولی، ناگزیر به كشف رابطه‌ای سیستماتیك می‌پردازند كه می‌تواند مفید واقع شود.
10. نظریه‌پردازی
یكی از اهداف اصلی تحقیق، وضع قوانین كلی، اصول یا نظریه‌هایی است كه در پیش‌بینی و تبیین رویدادها مؤثرند. معمولاً تحقیق از موضوع‌ها، گروه‌ها یا موقعیت‌های خاص بررسی شده، فراتر می‌رود و خصایص جامعه مورد نظر را از روی نمونه مشاهده شده، استنباط می‌كند.
11. تخصص‌ورزی
تحقیق به تخصص نیاز دارد. محقق می‌داند درباره مسئله مورد نظر چه مطالبی شناخته شده و دیگران آن را چگونه كشف كرده‌اند. او باید منابع و مطالب وابسته و نزدیك به موضوع تحقیق را به خوبی مطالعه كند و مهارت‌های فنی لازم برای درك و تجزیه و تحلیل داده‌های گردآوری شده را بداند.