حق الناس
شنبه ۶ مهر ۱۳۹۲
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ
و هر كه هموزن ذرهاى بدى كند [نتیجه] آن را خواهد دید
حق الناس یعنی چه؟
گناهانی که بر گردن انسان می افتد سه دسته اند :
1- حق الناس
2- حق الله
3- حق النفس
بنا به گفته علما خداوند موردهای دوم و سوم را می تواند ببخشد ولی مورد اول به شرطی بخشیده می شود که شخصی که حقش را ضایع کردیم ما را ببخشد.
خوب می دانیم گستره حق الناس بسیار زیاد است و طیف وسیعی از گناهان را شامل خود می کند. گناهانی که اگر بنشینیم و بنویسیم یا به آن فکر کنیم نسبت به گناهان حق الله خیلی زیادتر میشود؟
در پاسخ به این سؤال چند نكته حائز اهمیت است:
اول آنكه) چنانكه خود شما در خلال سؤالتان مطرح نمودید از احادیث و آیات قرآن کریم به دست می آید که اگر انسان پیش از مردن، نتواند از عهده حق الناس برآید و در همان حال بمیرد، در آن جهان سخت گرفتار خواهد شد. طبق روایات، بعد از شرک، گناهی بدتر از ظلم در حق مردم(حق الناس) نیست؛ زیرا ممکن است خداوند از حق خودش(حق الله) گذشت کند؛ ولی حق الناس که در دنیا ضایع شده است قابل بخشش و گذشت نیست.
بنابراین در احادیث، گناهان به سه دسته تقسیم می شوند:
1) گناهی که بخشیده می شود و آن ظلمی است که انسان به خود کرده است.
2) گناهی که هرگز بخشیده نمی شود و آن شرک به خدا است: «انَّ الله لا یَغفرُ اَن یُشرکَ بِهِ»
3) گناهی که از آن گذشت نمی شود و آن بدهکاری مردم است: «فَالمُدائنه بَینَ العباد»،
دوم آنكه) در سختی و دشواری وضعیت كسانی كه در قیامت، حق الناس بر گردن دارند روایات بسیاری ذكر شده كه به چند نمونه بسنده می كنیم:
- علی علیه السلام فرمودند: «یَومُ العدلِ علَی الظّالم اَشَدُّ من یَوم الجَور علی المظلوم»؛ روز[اجرای] عدالت(قیامت) که حق او را می گیرند از روز ظالم(دنیا) که بر مظلوم ستم روا داشته سخت تر است.
- همچنین فرمودند: روز مظلوم(قیامت) که حق او را می گیرند از روز ظالم(دنیا) که بر مظلوم ستم روا داشته سخت تر است.
- در همین رابطه امام باقر علیه السلام فرمودند: آنچه مظلوم از دین ظالم می گیرد از آنچه ظالم از دنیای مظلوم می گیرد بسیار بیشتر است.
- و نیز فرمودند:«اَظُّلمُ فی الدُّنیا هوَ الظُلمات فی الآخره»؛ ظلم در دنیا تاریکی در آخرت است.
- در خصوص احوالات مواقف قیامت، رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: میان بهشت و انسان هفت گردنه وجود دارد که آسان ترین آنها مرگ است. پرسیدند سخت ترین آن ها کدام است؟ فرمودند: «الوقوفُ بَینَ یَدَی الله عزَّوجلَّ اذا تَعَلَّقَ المظلومونَ بالظالمینَ»؛ لحظه ای است که انسان در پیشگاه خداوند بایستد و کسانی که به آن ها ظلم شده دامن ظالم را بگیرند.
سوم آنكه) مظالم بندگان در قیامت، جنبه شكایت خصوصی دارد و تا شاکی گذشت نکند، قاضی گذشت نمی کند. خداوند در قیامت وعده اجرای عدالت داده است و بدون شك، در مقام عدالت، حق مظلوم را از ظالم خواهد ستاند.
با این وصف، عدالت الهی در استیفای حق الناس به چند طریق انجام می شود؟
اول) در احادیث معاد آمده است که از کارهای خوب و شایسته بدهکار برمی دارند و به حساب طلبکار می گذارند تا کارهای نیک او بسیار شود و اگر کارهای نیک بدهکار کفایت نکند یا نداشته باشد، از گناهان طلبکار برمی دارند و به حساب بدهکار می گذارند و به این صورت، شاکی راضی می شود و این جا است که بدهکار با دست خالی به دوزخ می رود.
چنانكه پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمودند: در قیامت بنده ای که کار خوب بسیار دارد، در حالی که خوشحال است وارد محشر می شود، ناگهان مردی می رسد و می گوید: خداوندا! این شخص[در دنیا] به من ظلم کرده است، پس از کارهای نیک او گرفته می شود و به آن مظلوم داده می شود تا جایی که حسنه ای باقی نمی ماند و چون فرد دیگری می آید و حقش را طلب می کند، از گناهان او برداشته به بدهکار می دهند تا جایی که جهنم براو واجب می شود.
دوم) اگر کسی حقیقتاً تصمیم به توبه و اصلاح امورش گرفت و در این مسیر، از هیچ تلاشی فروگذار نكرد، اگر مراتب توبه را درست پیموده باشد و در عین حال، بنا به دلایلی نظیر فرصت محدود و یا فراموشی برخی حقوق مردم و ...، موفق به ادای برخی از حق الناس ها نشده باشد، خداوند او را کمک می کند و در قیامت، پاسخگوی شخص طلبكار می گردد و شخص شاكی و طلبكار را از وی راضی می سازد.
سوم) یكی از كاربردهای شفاعت در همین گونه مسائل است كه اگر فردی بطور ناخواسته و نه با قصد تعدی و ظلم آشكار، حق الناسی بر گردنش افتاد و یا بدلیل فراموشی و عدم توان، موفق به ادای حقوق مردم نشد اما عمیقاً از كرده ی خویش پشیمان و تائب است. و این در حالی است كه خدا و رسول از ایمان و عمل او راضی اند. اگر خدا و رسول و اولیاء بر حق الهی(ائمه معصومین و شفیعان روز جزا) از بنده ای راضی باشند، وساطت او را نزد شخص طلبكار كرده و با جلب رضایت، مقدمات شفاعت او را نزد خدا فراهم می كنند.
بدون شك، از آنجائی كه در قیامت همه ی پرده ها كنار رفته و مردم به قدرت و عظمت الهی و جایگاه پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام) نزد خدا واقف می شوند، از طرفی نیز همه در آن روز بزرگ، به لطف و عنایت و رضایت و رحمت الهی و نیز توجه و رأفت و شفاعت اولیاء خدا محتاجند، در صورتی كه در مقامی قرار بگیرند كه اولیاء الهی وصایت و وساطت شخص بدهكاری را بكنند برای رسیدن به قرب و رضایت بیشتر الهی، حاضرند از حق و طلب خویش بگذرند و گذشت كنند.
حتی بعید نیست كه شخص شاكی و طلبكار، چون از پشیمانی و ندامت و عدم قصد و عمد فرد بدهكار آگاه شود برای جلب رضایت خدا از وی گذشت كند. زیرا در آن روز بر كسی پوشیده نیست كه خداوند بهترین بخشنده و بخشاینده و اهل عفو و گذشت بوده و ستار و پوشاننده ی عیوب است، و به همین مناسبت كسانی را كه از خطا و تقصیر دیگران می گذرند و گناه دیگران را عفو می كنند دوست دارد.
حضرت سجاد علیه السلام می فرماید: روز قیامت دست بنده را می گیرند و به اهل محشر نشان می دهند و می گویند هر کس نزد این شخص حقی دارد حق خود را بگیرد و هیچ چیز بر اهل محشر از این دشوارتر نیست که آشنائی را ببینند از ترس آن که مبادا ادعای حقی کند.
و شاید اشاره به این موقف باشد آیه شریفه ای که می فرماید:
یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ
وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ
وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ
روزی که شخص از برادر و مادر و پدر و همسر و فرزندانش فرار می کند. یعنی از ترس مطالبه کردن هر یک حق خود را.
امام علی علیه السلام :
خدای تعالی فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، که از ظلم هیچ ظالمی نگذرم گر‌چه فشردن دستی یا لمس کردن دستی باشد، ... خداوند تقاص بندگان را از یکدیگر می‌گیرد، تا جایی که هیچ‌کس نزد دیگری مظلمه‌ای نداشته باشد، آنگاه ایشان را برای حسابرسی می‌فرستد.
هرچیز كه حقى از مردم در آن باشد، در حیطه حق الناس قرار مىگیرد. تأكید اسلام بر رعایت حق الناس آن چنان موكد است كه مىگوید آنگاه كه انسان از گناهان پیشین خود به درگاه الهى توبه مىكند، تا زمانى كه حقوق ضایع كرده مردم را ادا نكند، توبهاش پذیرفته نخواهد بود. یعنى خدا حق خود را در كوتاهىها و تقصیرها و اهمالها در شرایطى كه نشانههاى ندامت واقعى در فرد مسلمان آشكار شود، مىبخشد. اما حق مردم را در هیچ شرایطى نه.
در روایت هست كه خداوند بر روی پل صراط كمینی قرار داده كه هر كس حق الناس بر گردن دارد، از آنجا به بعد حق عبور ندارد.
رسول اكرم(صلی الله علیه وآله) فرمودند: بیچاره ترین مردم كسی است كه با اعمال خوب وارد صحرای محشر شود مثلا در نماز ، حج و ... مشكلی نداشته باشد و جز اصحاب یمین قرار گیرد اما زمانی كه قصد ورود به بهشت می كند گروهی از مردم مانع می شوند. علت را جویا می شود و می شنوند كه حقوق آنها را پایمال كرده است. در آن لحظه از فرشتگان كمك می طلبند و آنها می گویند: حلالیت بگیر یعنی قسمتی از اعمال خوب خود را به آنها بده تا حلالت كنند وقتی این كار را می كنند متوجه می شوند دیگر هیچ چیز ندارند و نامه را به دست چپ می دهند كه از نظر پیامبر بیچاره ترین بنده ها هستند.
آنان كه با پایمال كردن حقوق مردم (به انحاء مختلف) به ثروت و مكنتى رسیدهاند آنان كه كه مستقیم و غیرمستقیم به حقوق دیگران تجاوز مىكنند و از این راه درآمدهایى بدست مىآورند و زندگیشان را اداره مىكنند، باید بدانند كه چوب پایمال كردن حقالناس را هم در این دنیا و هم در روز بازپسین به سختى خواهند خورد و هیچ توجیه و دلیل تراشى در این مقوله كارساز نیست.
حق الناس، چونان اخگرى سرخ و سوزان است كه بر دستان هركس قرار گیرد، تا مغز استخوان را مىسوزاند، اما گاه فاصله زمانى پایمال كردن حق دیگران تا درك این سوزش، فاصلهاى طولانى است. خیلىها را در اطرافمان مىشناسیم كه زندگى شیرین و مرفهى را براى خود و خانوادهاشان فراهم كردهاند، اما ناگهان در اوج لذتهاى دنیایى، بلایى سخت بر آنها نازل مىشود. عزیزشان سرطان مىگیرد، جوانشان به مرگى ناگهانى پرپر مىشود، ثرورتشان بناگهان بر باد مىرود، كانون وفاى خانوادگىشان لكهدار مىشود و... آنان انگشت حیرت به دهان مىگزند كه این بلا از كجا بر آنها نازل شد. این طور مواقع- غیر از مواردى كه به امتحان الهى از مؤمن برمىگردد و حیطهاى كاملاً متفاوت است- باید در جستجوى ظلم به مسلمانى یا مسلمانانى در روابط گذشته برآمد و ردپاى این ظلم را در زندگى سرپرست خانوار جستجو كرد.
ایمان ما به ما مىگوید، آنكه حق الناس را پایمال مىكند، هیچ راه فرارى ندارد.
انسانى كه اشرف مخلوقات نامیده شده و جهان با تمام امكانات، نعمات و مواهب براى وى و در خدمت او است در هر وضع و موقعیت و صرف نظر از جنس، نژاد، رنگ، خصوصیات موروثى و اجتماعى، مشخصات اخلاقى و عقیدتى، موجودى است آزاد و برخوردار از یك سلسله حقوق و باید در تمام جوامع با هر نوع حكومت و تحت هر سلیقه و برداشت بتواند از همه این حقوق و آزادیها بطور كامل برخوردار شود و تا زمانی كه در راستاى حق و قانون و در غیر جهت صدمه زدن به اجتماع و افراد دیگر حركت كند هیچكس نباید در راه او مانعى ایجاد كند و به مقام والاى انسانیت او لطمه وارد آورد. اما هرگاه انسان از این حقوق و آزادیهای خداداد سوءاستفاده كند و یا دیگران را از تمامى یا برخى از این حقوق و آزادیها محروم سازد نه تنها زندگی اندوهباری پیدا خواهد كرد و با انواع مشكلات و مصائب روبرو خواهد شد بلكه از زندگى دیگران نیز سلب آسایش خواهد نمود و باعث دردسر و گرفتارى براى آنان خواهد شد.
هر فردى با توجه به حقوق طبیعى و الهى كه خداوند در اختیار او قرار داده باید سعى كند كه هم از حقوق خود صیانت و حفاظت بعمل آورد و هم با رعایت همه مصالح فرد و جامعه در راه اعتلاى یك جامعه انسانى و ایدهآل گام بردارد.
بدیهى است تحقق جامعهاى مترقى، ایدهآل و مدینهاى فاضله آرزوى هر كسى است. رسیدن به چنین جامعهاى چندان دور از انتظار نیست بشرط آنكه هر كس به سهم خود تلاش كند به حقوق و آزادىهاى دیگران احترام بگذارد و با قاطعیت جلوى انحرافات و ناهنجاریهاى اجتماعى بایستد.