امام علی (ع) و تربیت فرزند
شنبه ۱۴ آذر ۱۳۹۴
امام علی (ع) و تربیت فرزند
بحث تربیت از ابتداییترین و اساسی ترین نیاز ها زندگی بشری است و نه تنها تربیت لازمه جدایی ناپذیر زندگی که متن آن بوده و بلکه زندگی،از گهواره تا گورش جلوه ای از آن است . انسان تنها در پرتو تربیت صحیح است که به عنوان موجودی هدفمند و اندیشه ورز به اهداف و آرمان های خود دست یازیده و قلّه رفیع سعادت مطلوب خویش را فتح می نماید ؛ از این رهگذر برای انسان مسلمان تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد زیرا انسانی که گردنبند مروارید دانه دین و بندگی خالق متعال را بر گردن آویخته جز در پرتو تربیت صحیح اسلامی به مدال افتخار عبودیت و تسلیم نائل نمی آید ، از سویی دیگر چنین انسان مسلمانی برای پیمودن راه سعادت و بندگی احتیاج به الگو های مطمئن عملی دارد تا با نصب العین قرار دادن دیدگاه ها و سیره عملی آنان ، هم راه صحیح بندگی و سعادت را بپیماید و هم در این وادی سریعتر گام نهد و سریعتر به مقصد نایل آید ، از این رو معصومین علیهم السلام ـ که از گوهر عصمت و مصونیت از خطا و اشتباه برخوردارند . ـ بهترین و مطمئن ترین الگو های تربیتی بوده و ارائه دیدگاه ها و کشف و عرضه سیره تربیتی آنان یک ضرورت انکار ناپذیر برای پویندگان عرصه تعلیم و تربیت اسلامی است و در این میان ، ارائه دیدگاه ها و سیره تربیتی امام علی علیه السلام ـ که خود " اَب الائمه " و سر سلسله جانشینان بهحق نبوی و سرآغاز تجلیگاه امامت معصومین علیهم السلام و نخستین تشکیل دهنده حکومت اسلامی علوی است . ـ بر ضرورت این کار میافزاید .
اهمیت تربیت فرزندان و ضرورت تسریع در آن و هدف نهایی از آن:
الف) اهمیت تربیت فرزندان:
تربیت از حیاتی ترین ابعاد زندگی انسان است و در پرتو آن ، انسان به سعادت مطلوب نائل می آید . بزرگ مربی اسلام ، علی علیه السلام در سخنان دربار خود بارها و بارها از این امر مهمّ پرده برداشته و آثار و نتائج مثبت تربیت فرزند و پیامد های منفی بی توجهی به آن را بیان داشته اند . امّا پیش از بیان دیدگاه های حضرت در این زمینه ، مناسب است نوع نگرش و برداشت آن حضرت را از فرزند ارائه نمائیم . بر خلاف برداشت و نگرش برخی افراد که از فرزند بیشتر به عنوان ابزاری برای پاسخگویی به نیاز عاطفی والدین و نیز عضوی برای تأمین و خدمت به خانواده و مایه فخر و مباهات والدین نگریسته می شود، امام علی علیه السلام به فرزند بسی فراتر از این نگریسته و آن را عطیهای الهی بر شمرده اند که در پرتو توجه و تربیت والدین به رشد کافی رسیده و در پی نیکوکاری و احسان به والدین بر میآید . در نهج البلاغه آمده است که : " در حضور امام علی علیهالسلام مردی به دیگری تولد پسرش را این چنین تبریک گفت :" گوارایت باد رزم جویی سوار کار ! " آن حضرت از نوع تبریک گفتن او نهی نمود و تبریک گفتنی این چنین را به او توصیه نمود : " امید که بخشنده اش را سپاسگزار باشی و این عطیه الهی مبارکت باد ، او به رشد دلپذیر برسد و تو نیز از نیکی و خیرش بهره مند شوی . " پس از آن که از نگرش علی علیه السلام نسبت به فرزند آگاه شدیم ، اینک به آثار و نتایج تربیت فرزند از دیدگاه آن حضرت اشاره میکنیم ؛ آن حضرت در سخنی کوتاه و در عین حال عمیق و ظریف ، تربیت و ادب آموزی را میراثی بی مانند تلقی نموده اند . معمولاً با در گذشت انسان ، نگهبان میزان و مقدار میراث به ارث گذاشته او معطوف است و چنانچه فردی متمّول و ثروتمند باشد ، اقلامی از میراث همانند زمین ، خانه و ماشین در نظر کوته نظران ، بزرگ و مهم جلوه می نماید امّا از دیدگاه امام مربیان ، علی علیه السلام ، میراثی به مانند ادب و تربیت وجود ندارد " لامیراث کالادب " و هرگز املاک و دارایی های باقیمانده مادّی ، قابل مقایسه با میراث گران بهای ادب و تربیت صحیح برای فرزندان نیست . و از این روست که در سخنی دیگر ، آن حضرت فرمود : " گرانبها ترین چیزی که پدران برای فرزندانشان به ارث میگذارند ، ادب است . "
علی علیهالسلام ثمره و محصول تربیت صحیح را پرورش فرزند صالح و پیامد بی توجهی به امر خطیر تربیت را " رشد یافتن فرزند ناصالح " برشمرده و برای هر یک از این دو ، آثار و نتائج مثبت و منفی بیان نمودهاند . از دیدگاه آن حضرت فرزند صالح مایه انس و آرامش والدین است لذا می فرماید : " انس و آرامش در سه چیز است : همسری که با شوهرش توافق داشته باشد ، فرزندی که صالح باشد و برادری که موافق و هم رأی انسان باشد . " همچنین در سخن دیگری فرزند صالح را نیکو ترین یادگار و بلکه مساوی با همه یادگار های باقیمانده از والدین ، معرفی می نماید : " الولد الصالح احد الذِکرین " مرحوم خوانساری در ترجمه و شرح خود بر " غرر الحکم و در رالکلم " ذیل این حدیث می گوید : " فرزند صالح نیکو تر دو یاد است ؛ یعنی اسباب یاد کسی به نیکویی دو تاست : یکی فرزند صالح که از او بماند و دیگری سایر اسباب او . فرزند صالح نیکو تر از همه آنها ست یا اینکه فرزند صالح را با هر سببی بسنجند ، از آن سبب نیکو تر است "
از سویی دیگر آن حضرت آثار سوء و پیامد های منفی پرورش فرزند ناصالح را مـورد توجه قـرار داده و همـه رهـروان صدیق خود را از بی توجهی به تربیت صحیح فرزندان بر حذر داشته است . ایشان در سخنی فرزند نا صالح را مایه نابودی شرف و بلندی مرتبه پدران خود و عیبناک کننده پیشینیان خود معرفی می نماید . و در کلامی دیگر از فرزند ناصالح به آلوده کننده پیشینیان خود و فاسد کننده اولاد و بازماندگان یاد میکنند .
همچنین در سخنی دیگر او را مایه محنت و شومی دانسته و در بیانی بلیغ ، فرزند ناخلف را شدید ترین مصیبت ها معرفی نموده اند . فرزند ناصالح نه تنها خویشتن خود را گم نموده و گوهر بندگی و انسانیت خویش را از دست میدهد ، که گاهی ممکن است پدر صالح و شایسته را به انسانی ناصالح مبدل گرداند ؛ علی علیه السلام درباره زبیر فرمود : " پیوسته زبیر مردی از ما اهلبیت علیهم السلام بود تا اینکه فرزند شوم و ناخلف او عبدالله بزرگ شد و او را از ما جدا کرد ."
ب) ضرورت تسریع در تربیت فرزندان از دیدگاه امام علی علیه السلام :
برای موجوداتی که در طریق تغییر ، تحول ، رشد و تکامل هستند معمولاً موسم مناسبی وجود دارد که در آن به بهترین و مناسب ترین رشد خود میرسند و آثار مورد انتظار از آنها تجلی مییابد ، گل ها در موسم بهار میرویند ، چشمه ها در فصل زمستان جاری میشوند . ابرها در زمستان بارور می گردند و قطرات بارانش میهمان زمین می گردندو ... تربیت فرزند نیز موسم مناسب خود را دارد که در آن بهتر و آسان تر به بار می نشیند . موسم مناسب تربیت ، در اوایل زندگی یعنی دوره کودکی ، نوجوانی و عنفوان جوانی است ، آنگاه که فرزند هنوز قلبی آسمانی و بیآلایش دارد ، آنگاه که هنوز هوا های نفسانی و خواهش های غیر انسانی به سرزمین وجود او هجمه نیاورده ، آنگاه که هنوز پلیدی ها و زنگار ها میهمان نا خواسته دل او نگشته و کشتزار دل او آماده پذیرش هر بذری است . از سوی دیگر والدین به عنوان مهمترین مربیان فرزندان خود نیز همیشه فرصت و حوصله تربیت ـ که امری ظریف و در عین حال پیچیده است . ـ را ندارند زیرا آنگاه که بهار عمر والدین به روز های آخر رسید و ضعف و سستی بر آنان مستولی گشت و حافظه شان چونان جسم شان به ضعف و نقصان گرائید توان تربیت و راهنمایی مفید را نداشته و از ایفای نقش مربی گری برای فرزندان عاجز می گردند.
علی علیه السلام مربی بزرگ بشریت در منشور تربیتی خود به امام حسن مجتبی علیه السلام در به این نکته مهم و ظریف توجه نموده و دیدگاه تربیتی گران سنگی ارائه نموده است ؛ آن حضرت فرموده اند : " فرزند دلبندم ! چون دیدم سالیانی راپشت سر نهاده و به سستی در افتاده ام ، بدین وصیت برای تو مبادرت نموده ام و خصلت هایی رادر آن بر شمردم پیش از آنکه مرگ بشتابد و مرا دریابد و آنچه در اندیشه دارم به تو نا گفته ماند یا اندیشه ام همچون تنم نقصان بهم رساند یا پیش از نصیحت من پاره ای خواهش های نفسانی بر تو غالب گردد یا فریبندگی های دنیا تو را بفریبد و همچون شتری گریزان و نافرمان باشی . و به درستی که دل جوان همچون زمین نا کشته است ، هرچه در آن افکنند ، بپذیرد . پس به ادب آموختنت پرداختم پیش از آنکه دلت سخت شود و خِرَدت هوایی دیگر گیرد ... " و در قسمت دیگر آن ، می فرماید : " ... چون به کار تو چونان پدری مهربان عنایت داشتم و بر ادب آموختنت همت گماشتم ،چناندیدم که این عنایت در عنفوان جوانی ات به کار رود و در بهار زندگانی که نیتی پاک داری و نفسی صاف و بی آلایش ... "
ج ) هدف نهایی از تربیت فرزند:
در نظام تربیتی اسلام بحث اهداف از کلیدی ترین مباحث بوده و جایگاه مهمّی در آن دارد چرا که بدون داشتن هدف و تعیین آن ، امکان برنامه ریزی و نیز ارزیابی فعالیت های تربیتی به آسانی ممکن نیست . در تربیت فرزندان آن هم در جامعه اسلامی ، داشتن هدفهای الهی بسی مهمّ و تعیین کننده است .
اکنون سؤال این است که در نظام تربیتی اسلام هدف از تربیت چه باید باشد ؟ آیا هدف صرفاً تولید نسل و افزودن بر اعضای جامعه است ؟ آیا هدف صرفاً پرورش فرزند سالم است ؟ آیا هدف تربیت نیروی انسانی برای تداوم جامعه اسلامی و به انجام رسانیدن امور آن است ؟ و یا اینکه علاوه بر این ها ، اهداف مهمتر و مقدس تری وجود دارد ؟ و بالاخره از دیدگاه بزرگ مربی اسلام ، علی علیه السلام هدف از داشتن فرزند و تربیت آن چیست ؟
با نگاهی به دیدگاه ها و سیره تربیتی علی علیه السلام آشکار می شود که در نظام تربیت اسلامی هدف نهایی از تربیت ، رسیدن فرزند به مقام اطاعت وعبودیت الهی است ، هدف نهایی ، تربیت انسانی است که مطیع پروردگار و تسلیم درآستان او باشد . امیر مؤمنان علی علیه السلام در ضمن حدیثی پیش از تولد فرزند ، هدف نهایی از تربیت را به طور غیر مستقیم بیان نموده و به راستی آن حضرت در سفره تربیتی خویش بدین هدف تحقق بخشیده و فرزندان خود را با توجه به آن ، تربیت نموده اند . مرحوم ابنشهر آشوب به سند خود از آن حضرت نقل میکند که فرمود : " من از خداوند خویش طلب فرزندان زیبا چهره و نیکو قامت ننموده ام ، بلکه از من از خداوند خویش طلب فرزندان زیبا چهره و نیکو قامت ننمودهام ، بلکه از پروردگارم خواستهام فرزندانم مطیع او باشند و از او بترسند تا وقتی با این صفات به آنها نظر افکنم مایه چشم روشنی من باشند .
پروردگارم خواسته ام تا فرزندانم مطیع او باشند و از او بترسند تا اینکه وقتی با این صفات به آنها نظر افکنم مایه چشم روشنی من باشند . "
ابعاد تربیت از دیدگاه و سیره امام علی علیه السلام :
انسان موجودی است که از ابعاد گوناگون برخوردار است و به تبع آن تربیت نیز ابعادی دارد که خود به اقسامی تقسیم می گردد : تربیت اخلاقی ، تربیت دینی ، تربیت جسمانی ، تربیت اجتماعی و ... در سیره تربیتی نخستین امام شیعیان نیز این ابعاد و انواع تربیت مورد توجه واقع گردیده با بررسی کامل و مفصّل هر یک از این ابعاد و انواع ، نیازمند ارایه یک مقاله مستقل وبلکه یک کتاب است ولی از آنجا که موضوع این مقاله ، عام بوده و امکان بررسی مفصل هر کدام دراین مقاله وجود ندارد ، به ناچار بصورت اشاره وا گذرا بدان نظر می افکنیم .
تربیت دینی:
مراد ما از تربیت دینی محدوده خاصی است ، هر چند تربیت دینی به یک معنا بسیار عام و گسترده است و شامل همه ابعاد وجودی انسان می گردد امّا در اینجا ، مراد از تربیت دینی ، مقابل تربیت اخلاقی ، اجتماعی و سایر ابعاد است و عمدتاً حوزه مربوط به عقاید و احکام عبادی از دین را شامل میگردد . تربیت دینی به این معنا در سیره تربیتی امام علی علیه السلام از اهمیت خاصی برخوردار است و در ذیل به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم:
1 - نماز:
یکی از بارزترین مصادیق تربیت دینی و بلکه مهمترین نمود آن در حوزه احکام و عبادات ، نماز است . نماز بزرگ ترین فریضه الهی و پیش درآمد قبولی سایر اعمال و عبادات است . علی علیه السلام در طول عمر با برکت شان زیبا ترین جلوه ها را در نماز به نمایش گذاشتند ، او در حالت جنگ و صلح ، بیماری و سلامت ، در خانه و مزرعه ، بر مسند حکومت و خانه نشینی 25 ساله و در همه حالات و شرائط ، نماز مهمترین عمل او بود و فرزندان خود را بدان سفارش می نمود . در وصیتی به امام حسن علیه السلام و تمامی خانواده و فرزندانش آنها رابه نماز سفارش کرده می فرماید : " از خدا بترسید ، از خدا بترسید درباره نماز زیرا که نماز بهترین کار ها و ستون دین شما ست " او نه تنها خود و فرزندانش به نماز اهمیت می دادند که همه پیروان و شیعیان خود را به تعلیم نماز به فرزندان و سعی در تشویق آنان به مدوامت بر آن ، فرا خوانده اند . آن حضرت فرمود : " علّموا صیسانکم الصلوة و خذو هم بها اذا بلغوا الحلم " " در کودکی به فرزندانتان نماز را تعلیم دهید و هنگام بلوغ ، آنان را به نماز وا دارید ." فریضه نماز در تربیت دینی چنان مهم است که حتی در پیش از بلوغ ، تنبیه مختصر فرزند به خاطر ترک آن ، روا دانسته شده است . علی علیه السلام خطاب به یکی از اصحاب فرمود : " کودکان اهل خانه ات را با زبان به نماز و طهارت تأدیت نما و وقتی به سن ده سالگی رسیدند ، آنان را بر ترک آن ، تنبیه بدنی نما ولی از سه بار بیشتر تجاوز نکند . " نکته قابل توجهی که در این دو حدیث وجود دارد ، توجه حضرت به مراحل تربیت و نیز روش آشنا نمودن فرزندان با نماز و اقامه آن است ، زیرا در مورد نماز بین دوره کودکی و بلوغ فرق گذاشته اند ، در دوره کودکی تا قبل از ده سالگی فقط سفارش به آموزش و تعلیم نماز نموده اند و تنها به اقدام زبانی و سفارش کلامی اکتفا نموده اند ، در این مرحله تأکید بر آمادگی و زمینه سازی برای اقامه نماز شده است . اما در سن ده سالگی هر چند هنوز به حّد بلوغ نرسیده امّا بعلت رشد مناسب کودک در این سن و تا حدودی رسیدن به سن تمییز و تشخیص ، تأکید عملی بر اقامه نماز است و آنگاه که به سن بلوغ رسیدند تأکید بر وا داشتن آنها به نماز و ترک نکردن آن است .
2 - آموزش قرآن:
قرآن کتاب آسمانی و مهمترین منبع اسلامی است ، قرآن سر چشمه معارف الهی است و در تربیت دینی جایگاهی بس عظیم دارد . علی علیه السلام در نامه تربیتی خود به فرزندش امام حسن علیه السلام بعد از آنکه بر اهمیت تربیت و تسریع در آن تأکید می نمایند ، نخستین اقدام خود را تعلیم و آموزش قرآن و معارف و احکام حلال و حرام آن بیان می کند : " ... و اَنْ ابتدئک بتعلیم کتاب اللّه و تأویله و شرایع الاسلام و احکامه و حلاله و حرامه لا اجاوز ذالک بک الی غیره ... " ، " نخست تو را کتاب خدا بیاموزم وتأویل آن را به تو تعلیم دهم و شریعت اسلام و احکام آن را از حلال و حرام بر تو آشکار سازم و ( در آغاز ) به چیزی غیر از قرآن نپردازم . " همچنین آن حضرت در توصیه به فرزندش محمد بن حنیفه ، فرمود : " ... بر تو باد به خواندن قرآن و عمل کردن به آنچه در آن است و اینکه به مقررات و دستورات حلال و حرام آن و امر و نهی آن پایبند باشی . همچنین خواندن قرآن رادر شب و روز و هنگام تهجّد برخود لازم بدانی چرا که قرآن عهد نامه ای است از سوی خداوند تبارک و تعالی به خلق خود ، پس واجب است بر هر مسلمانی که در هر روز به عهدنامه خود بنگرد ولو پنجاه آیه باشد . "
3 - تعلیم دعا:
در تربیت دینی ، دعا و در خواست از خداوند جایگاه ویژهای دارد . دعا ابزاری است که بنده را به خالق پیوند می دهد و از طریق آن ، نیاز ها فردی و درونی خویش را با خداوند قادر متعال در میان می گذارد و در پرتو آن به سکون و آرامش نایل می آید . علی علیه السلام در سیره تربیتی خویش به عنصر دعا اهمیت زیادی قائل شده اند . آن حضرت هم دعا هایی را به فرزندان خود تعلیم میدادند و هم آنان
قرآن عهدنامه ای است از سوی خداوند تبارک و تعالی به خلق خود ، پس واجب است بر هر مسلمانی که در هر روز به عهدنامه خود بنگرد ولو پنجاه آیه باشد .
را بر مداومت بر آن توصیه می نمودند . امام حسین علیه السلام می فرماید : " پدرم مرا به خواندن دعای جوشن کبیر و حفظ و بزرگداشت آن توصیه نمودند و سفارش کردند که در هنگام وفاتشان آن را بر کفن شان بنویسم و آن را به خانواده ام تعلیم دهم و آنان را بر خواندن آن برانگیز انم . "
هر چند در روایات برای دعا اوقات خاصی بیشتر مورد تأکید قرار گرفته و برخی دعا های خاص در اوقات خاص وارد شده ، امّا علی علیه السلام در سیره تربیتی خود هر فرصت مناسب را مغتنم شمرده و به تعلیم دعا به فرزندانش پرداخته ، برای نمونه در هنگام غذا خوردن فرزندش امام مجتبی علیه السلام را به دعایی همیشگی سفارش نموده و در ضمن آن به نقش تغذیه و سلامتی جسمانی برای انجام عبادات و نیز وسیله بودن غذا برای توان عبادت بیشتر ، اشاره می نماید ؛ آن حضرت فرمود : " فرزندم ! هیچ لقمه سرد یا گرمی را مخور و هیچ شربت یا جرعه آبی را منوش الاّ اینکه قبل از خوردن و آشامیدن ، این دعا را بخوانی " اللّهمّ انّی اسئلک فی اکلی و شربی السلامة من وعکه و القوّة به علی طاعتک و ذکرک و شکرک فیما بقیته فی بدنی و اَنْ تشجعنی بقوّته علی عبادتک و ان تلهمنی حسن التحرز من معصیتک ... " امام علی علیه السلام به دلیل اهمیت دعا و نقش آن در تربیت دینی ، نه تنها در طول زندگی خویش به فرزندان خود تعلیم دعا مینمودند بلکه در واپسین لحظات عمر خویش و در هنگام احتضار نیز از این امر غافل نبودند ، چنانکه در همان حالت حساس احتضار به فرزند خویش امام حسن علیه السلام دعایی را تعلیم نمودهاند .
4 - آشنایی با علوم اهل بیت علیهم السلام
آشنا نمودن فرزندان با علوم اهلبیت علیهم السلام و سخنان و عقاید مربوط به آنان ، از جمله عناصر مهم تربیت دینی در فرهنگ شیعی و علوی است . بر والدین ضروری است که ضمن آشنا نمودن اجمالی آنان با مذاهب اسلامی عقاید حقّه شیعه را به آنان تعلیم دهند و بذر محبت اهلبیت علیهم السلام را در دل های آنان بیفشانند و آنان را با معارف غنی ، متقن و روشنگر اهلبیت علیهم السلام آشنا نمایند . تعلیم معارف و محاسن دانش ناب اهلبیت علیهم السلام به فرزندان آنها را در حریم امن عقیده قرار داده و از آثار شوم هجوم عقاید و اندیشه های ناپاک مصون می دارد . مرحوم صدوق با سند خود در حدیث چهار صدگانه از علی علیه السلام نقل کرده است که حضرت فرمود : " علّموا صبیانکم من علمنا ما ینفعهم اللّه به لاتغلب علیهم المرجئة برأیها " ، " به کودکان خود آن مقدار از دانش ما که به حال آنان مفید است ، تعلیم دهید تا اندیشه و نظر مرجئه بر آنان غالب نگردد . "
5 ـ رعایت آداب و سنن اسلامی در هنگام تولد فرزند:
در سیره تربیتی معصومین علیهم السلام از لحظه تولد نوزاد ، فعالیت های تربیتی آغاز می گردد و با اینکه نوزاد توان بالفعل درک اشیاء و اعمال را ندارد امّا در عین حال انجام برخی آداب و مراسم برای تربیت صحیح او در آینده مؤثر است ، از این رو علی علیه السلام در ضمن حدیث چهارصد گانه خود به اصحابش ، آنان را به انجام این آداب در هنگام ولادت فرزندانشان توصیه نمودهاند : " ... در روز هفتم برای فرزندانتان عقیقه نمایید و به مقدار وزن مو های سر فرزندتان نقره صدقه دهید . رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به حسن و حسین و سایر فرزندانش اینچنین رفتار نمود . " و در قسمت دیگر حدیث میفرماید : " فرزندان خود را روز هفتم ختنه کنید و گرما و سرما شما را از این کار باز ندارد که این باعث پاکیزگی بدن نوزاد است ... "